Rewitalizacja grobowca Teofila Eulogiusza Zakrzewskiego w Gryżynie
W 2022 roku Fundacja podjęła zamiar gruntownej rewitalizacji zabytkowego grobowca rodziny Zakrzewskich w Gryżynie koło Kościana. Jest to miejsce pochówku kilkunastu osób należących do tej rodziny, a bedących związanymi z Gryżyną i pobliskim Osiekiem. Wśród pochowanych osób znalazł się m.in. powstaniec listopadowy i styczniowy Eulogiusz Wyssogota-Zakrzewski. Ze względu na niego grób został wpisany do ewidencji grobów weteranów walk o Wolność i Niepodległość Polski pod numerem 4621. Fundacja podpisała z Parafią pw. św. Barbary w Gryżynie reprezntowaną przez proboszcza ks. Stanisława Tokarskiego umowę, w oparciu o którą staliśmy się prawnymi użytkownikami grobowca. Równocześnie wspólnie z parafią wystąpiono do Powiatowej Stacji Sanitarno-Epidemiologicznej z wnioskiem o wydanie zgody na ekshumację osób pochowanych w grobowcu. Po jej uzyskaniu w dniu …. z grobowca wyniesiono cynowe trumny. Po uporządkowaniu wnętrza komory, zostały one w niej ponownie złożone. Przy tej okazji wykonano dokumentację fotograficzną i pomiarową.
Umowa z parafią otworzyła drogę do pozyskania środków finansowych z Instytutu Pamięci Narodowej. W ramach dotacji celowej na pokrycie kosztów sprawowania opieki nad grobem weterana Teofila Eulogiusza Wyssogota-Zakrzewskiego otrzymaliśmy dotację w wysokości 48 191,13 zł. Uprzednio pani Ewelina Maciejczyk przygotowała program prac konserwatorskich, na podstawie którego leszczyńska delegatura Wojewódzkiego Urzędu Ochrony Zabytków wydała pozwolenia na prace konserwatorskie przy zabytku. 17 kwietnia Fundacja podpisała umowę na realizację prac.
Grobowiec ma formę podziemnej komory grobowej, nad którą possadowiono ceglany cokół w formie obustronnych schodków. Na ich szczycie umieszczono piaskowcową rzeźbę.Bryły wyróżniają się swoją ozdobną, ale zarazem prostą formą. Całość została wykonana zgodnie ze sztuką kamieniarską przy użyciu specjalistycznych dłut. Powierzchnia kamienia została dokładnie opracowana, rysunek formy rzeźbiarskiej odpowiednio wyprowadzony, a poszczególne elementy scalone zostały zaprawą wapienno-piaskową. Główna część nagrobka została osadzona bezpośrednio na ceglanym cokole w formie schodów. W części frontowej schody zostały pogłębione tworząc niszę na płytę z inskrypcją. Po lewej i prawej stronie niszy również znajdują się płyty opatrzone napisami i wykonane z piaskowca oraz metalu. Centralna najwyższa część jest najbardziej ozdobna oraz opatrzona płaskorzeźbionymi przedstawieniami symbolicznymi.
Ogólny stan zachowania można uznać za dostateczny. Wszystkie elementy grobowca są silnie zabrudzone zwłaszcza te wykonane z piaskowca. Powierzchnia płyt jest pociemniała. Ekspozycja na warunki zewnętrzne – wahania temperatury, czynniki biologiczne sprzyja nieustannemu pogarszaniu się stanu grobowca, pogłębianiu się istniejących zniszczeń i powstawaniu nowych. Ponadto piaskowiec należy do grupy mniej trwałych kamieni, które szybko ulegają zabrudzeniom i rozkładowi, w wyniku czego postępuje jego niszczenie co wpływa na stopniowe unieczytelnianie napisów. Na powierzchni występują ubytki wietrzeniowe i rozwarstwienia struktury kamienia.. Ogólnie widoczna jest tzw. „fałszywa” patyna oraz liczne mikroorganizmy, które wpływają niekorzystnie nie tylko na estetykę obiektu, ale również na stan zachowania. „Fałszywa” patyna oraz grzyby, mchy i porosty niszczą wierzchnią warstwę kamienia, a zarazem oryginalną i najcenniejszą powłokę opracowaną przez samego artystę. Dodatkowo osłabiają strukturę kamienia i powodują jego osypywanie się. Ponadto centralna część nagrobka osadzona jest na ceglanej podstawie w formie schodków, która uległa znacznemu zniszczeniu. W wyniku postępującej degradacji spoina została uzupełniona wadliwą zaprawą cementową co powoduje postępowanie destrukcji cegły.
Głównym założeniem prac konserwatorskich jest dokładne przeprowadzenie zabiegów mających na celu odzyskanie właściwości technicznych, a także dawnych walorów estetycznych i plastycznych. Konieczne jest zatrzymanie przyczyn powstałych zniszczeń i zabezpieczenie obiektu przed dalszym rozwijaniem się procesów degradacyjnych. Proces ten obejmuje zarówno prace o charakterze technicznym jak i konserwację estetyczną. Ważnym czynnikiem prac konserwatorskich jest dokładne przebadanie i przeanalizowanie przyczyn zniszczeń zabytkowej struktury i powstrzymanie w miarę możliwości tych procesów. Prace będą służyły głównie zatrzymaniu procesów destrukcji.
KALENDARIUM PRAC
Następnie po wyschnięciu kamienia oceniono iż konieczne będzie powtórzenie zabiegu odglonienia. Zdecydowano o zastosowaniu innego jeszcze preparatu również firmy Remmers (GLONOSAN/ Grünbelag-Entferner, REMMERS). Preparat zawiera większe stężenie niebezpiecznych substancji działających na glony, takich jak: ≥ 1-<2,5% czwartorzędowe związki amonowe,benzylo-C8-18- alkilodimetylowe, chlorki oraz < 5 % kationowych środków powierzchniowo czynnych. Następnie po upłynięciu doby zabieg powtórzono. Nie wymagał on spłukiwania wodą, ponieważ nie zawiera w swoim składzie chlorku. Zastosowano preparat w rozcieńczeniu z wodą 1:1. W tym czasie powierzchnię należało ochronić przed deszczem – dlatego, też przygotowano namiot, wykorzystując do tego celu wodoodporną plandekę. Kamień pozostawiono tak na ponad ok 2 doby. Po upływie odpowiedniego czasu oddziaływania powierzchnię piaskowca ponownie oczyszczano z wykorzystaniem myjki ciśnieniowej (firmy KARCHER), a także gorącą parą poprzez wykorzystanie profesjonalnej parownicy (firmy KARCHER).
W kolejnym etapie – zastosowano nadtlenek wodoru 35%, stosując go w reakcji utleniania zachodzącej pod wpływem czynnika chemicznego / bakteriobójczego.. Zastosowano go w formie natrysku oraz w okładach jako środek bakteriobójczy oraz odplamiający. Czynność tę można również powtórzyć w kolejnych etapach. Po przeprowadzeniu szeregu działań na powierzchni piaskowca można było ocenić stan obiektu i przystąpić do planowania kolejnych koniecznych zabiegów. Stwierdzono, iż powierzchnia na tym etapie mimo kilkukrotnego stosowania różnych preparatów w dalszym ciągu jest mocno zszarzała. Podejrzewa się iż na powierzchni mogą znajdować się warstwy zawierające jony metali ciężkich takich jak: np. żelazo, miedź, ołów i inne. Wynikać to może ze względu na bliskość umiejscowienia pomnika od ulicy, z której opary oleju silnikowego ale też sadzy mogły osiadać na powierzchni. Powoduje to ciemne, tłuste i trudne do usunięcia plamy. Wymaga to zastosowania kolejnych preparatów przeznaczonych konkretnie do tego celu. Dla pewności pobrano próbkę w celu przeprowadzenia badań laboratoryjnych. W przypadku potwierdzenia teorii o obecności metali ciężkich zaleca się zastosowanie środka firmy Remmers Clean Galena, który z powodzeniem jest stosowany w katedrze Notre Dame w Paryżu. Planowane były również próby doczyszczania powierzchni stosując metodę ablacyjnego oczyszczania laserem. Impuls lasera jest wystarczająco mocny, aby oczyścić trudne nawarstwienia, a jednocześnie usuwanie powłok odbywa się przez odparowanie nie wpływając na obrabianą powierzchnię, tym samym zapobiegając uszkodzeniom. Pobrano próbkę do badań, wyniki potwierdziły przypuszczenia o występowaniu na powierzchni pomnika metali ciężkich – po przedyskutowaniu problemu w gronie konserwatorów zdecydowano się na użycie metody doczyszczania laserowego – co z powodzeniem jest aktualnie i powszechnie stosowaną metodą. W tym samym czasie kiedy przeprowadzono zabiegi oczyszczające przystąpiono do usuwania wtórnych cementowych tynków, które byłby znacznie popękane i stanowiły zbyt szczelną izolację dla ceglanej konstrukcji. W wyniku czego cegła była w dosyć kiepskiej kondycji. Usunięto również wtórne cementowe spoiny, które też przyczyniły się do destrukcji cegły. Zastosowano metodę mechaniczną. Wykorzystano do tego celu narzędzia takie jak: młotki i dłuta; a także elektronarzędzie w postaci szlifierki kontowej – uważając przy tym szczególnie aby nie uszkodzić cegły. Po usunięciu cementowych nawarstwień oceniono stan zachowania ceglanej konstrukcji i zdecydowano o konieczności zastosowania impregnacji wzmacniającej. Do tego celu wybrano środek krzemoorganiczny firmy Remmers KSE 100 następnie KSE 300 metodą natrysku. W międzyczasie przeprowadzono również zabieg mający na celu wytworzenie sztucznej izolacji wprowadzonej w obiekt w płynie. Dopiero po swobodnym odparowaniu rozpuszczalnika (do ok. 3 tyg.) możliwe były kolejne zabiegi, tj. sklejenie pęknięć i wypełnienie ich masą sztucznego kamienia, a także wykonanie dużych i drobnych uzupełnień w zaprawie dobierając odpowiednią masę sztucznego kamienia pod względem kolorystycznym jak i fakturalnym. Każde z uzupełnień zostało dokładnie opracowane, tak, aby odpowiadało formą i fakturą do oryginału. Uzupełnienie brakujących ubytków powierzchni pomnika, wykonano kitem mineralnym firmy Optolith (Optosan NSR) dobranym strukturą i kolorem do kamienia. Uzupełnienia ubytków cegły wykonano stosując nowe cegły dopasowane do istniejących już w obiekcie oraz zaprawy mineralnej barwionej w masie firmy Optolith (Optosan NSR). W końcowym etapie scalono kolorystyczne uzupełnienia farbami Keim Lazur ze spoiwem Soldalit Fiksative. Tą samą metodą i farbami wypełniono napisy, które były na tyle czytelne, że nie ulegało wątpliwości co do ich treści. Niestety częściowo inskrypcja pozostaje nieczytelna. W kolejnym etapie zabezpieczono powierzchnię kamienia oraz cegieł zarówno pierwotnego jak i nowych elementów z kamienia – preparatem hydrofobizującym w celu nadania mu właściwości hydrofobowych. Działanie to polegało na zmniejszeniu chłonności porowatego materiału przez wytworzenie na powierzchni cienkiej powłoki, powodującej zwiększenie kąta zwilżania między ścianką kapilar a kroplami wody. Efektem czego hydrofobizacja spowodować powinna zbieranie się kropelek wody na powierzchni impregnowanego materiału. Hydrofobizacja kamienia została wykonana preparatem firmy Remmers WS metodą powlekania. Następnie sarkofagi przeniesione do kostnicy na czas konserwacji – po wcześniejszym zabezpieczeniu wróciły ponownie do krypty. Do zabezpieczenia powierzchni zastosowano żywice sztuczną o doskonałych właściwościach fizykochemicznych – Paraloid B72 w toluenie. Następnie wykonane nowe elementy według zaproponowanych zmian zostały zamontowane na obiekcie. Zastosowano wysokiej klasy klej SuperElastic S2 firmy OPTOLITH przeznaczony do obiektów zabytkowych oraz kotwy metalowe, na których zamontowane zostały płyty kamienne oraz zastosowano klej w sylikonie dla montażu płyt metalowych.
